Posted inKöşə

Uşaqlar, Media və Heteronormativ Sosiallaşma: Azərbaycanda Kuirfob Stereotiplərin Kökləri

Uşaqlar, Media və Heteronormativ Sosiallaşma: Azərbaycanda Kuirfob Stereotiplərin Kökləri

Azərbaycanda uşaqların sosiallaşması prosesi ailə, məktəb və medianın formalaşdırdığı heteronormativ kodlar üzərində qurulub. Uşaq hələ doğulmamışdan onun cinsi və gender rolu müəyyən edilir, bu isə gələcəkdə sis-heteroseksual olmayan cinsi oriyentasiya və ya gender kimliyinə malik uşaqlar üçün struktur səviyyəsində ayrıseçkiliyin əsasını qoyur. Qız uşaqlarının selektiv abort vasitəsilə məhv edilməsi, oğlan uşaqlarının “əsgər” kimi dəyərləndirilməsi, həmçinin oyuncaqlardan geyim rənglərinə qədər aparılan genderləşdirmə prosesi və bütün bunların medialar vasitəsilə əks olunması cəmiyyətin gendernormativ və patriarxal təməllərini bir daha üzə çıxarır.

Mediada kuirfob ritorika

Azərbaycan mediası uşaqların gender və cinsi kimlik ifadələrinə münasibətdə balanslı və inklüziv mövqe nümayiş etdirmir. Əksinə, mediada kuirfob terminologiya sistemli şəkildə normallaşdırılır və bu, uşaqlara dolayı yolla ötürülür. “Üzdəniraq”, “mavi”, “azlıqlar” kimi ifadələr yalnız yetkin kuir fərdlərə deyil, həm də fərqli davranış və ifadə tərzinə malik uşaqlara yönəldilir.


QueeRadar-ın 2021-ci il monitorinqinə əsasən, Azərbaycan mediasında LGBTİQ+ mövzusunda yayımlanan 501 materialın 62,5%-i qərəzli və ya açıq diskriminativ xarakter daşıyıb. (QueeRadar, 2022) Medianın bu ritorikası yalnız böyüklərə deyil, uşaqlara qarşı da normativ basqını gücləndirir – hansı geyimin, rəngin, davranışın “qəbulolunan” olduğu məhz mediada görünən modellərlə müəyyənləşir.

Məsələn, sosial şəbəkələrdə və onlayn mağazalarda göyqurşağı rəngli oyuncaq və geyimlərə qarşı nifrət ritorikasının geniş yayılması bunu açıq göstərir. Şərhlərdə bu əşyalar “xəstəlik daşıyıcısı” və “LGBT təbliğatı” kimi damğalanır. Bu ritorika uşaqlara yönələn simvolik zorakılığın bir formasıdır; yəni uşağın azad rəng seçimi belə ideoloji nəzarətə tabe edilir.

Məktəb və bullinq: kuir ifadənin repressiyası

Məktəb sistemi heteronormativ davranışı təbii, feminin və ya qeyri-adi davranışları isə “problemli” kimi təsnif edir. Bu təsnifatın nəticəsi olaraq, fərqli davranış və ya geyim seçən uşaqlar bullinq, sosial izolyasiya və müəllimlər tərəfindən “yenidən tərbiyə” cəhdlərinə məruz qalırlar.
2019-cu ildə 14 yaşlı Elina Hacıyevanın davamlı bullinqdən sonra özünü məktəbin pəncərəsindən ataraq intihar etməsi bu vəziyyətin ən ağır nəticələrindən biri idi. Hadisədən sonra məktəb direktoru qızın davranışlarını “lezbiyanlıqla” əlaqələndirməyə çalışmış, yəni ölən uşağın üzərindən belə heteronormativ təmizlik ritorikası qurulmuşdu (Eurasianet, 2019). Bu, cəmiyyətin uşaqları “etik” və “uyğunsuz” kateqoriyalara bölmə mexanizminin açıq nümunəsidir.

Digər bir hal – Əli Məlikovun məktəbdə davamlı olaraq feminin davranışlarına görə təhqirə məruz qalması və məktəb rəhbərliyinin müdaxilə etməməsidir (Jam-News, 2021). Bu hallar göstərir ki, Azərbaycanda uşaqların fərqli ifadə formaları “problemlilik” və “xəstələnmə” ilə eyniləşdirilir.

Media və heteronormativ ideologiyanın ötürülməsi

Azərbaycan mediasında kuirlik mövzusunun “təhlükə”, “əxlaqsızlıq” və ya “qərb xəstəliyi” kimi təqdim edilməsi uşaqlara yönələn ideoloji mesajların da struktur hissəsidir. Medianın populyar şoularında, seriallarda və sosial çarxlarında genderlər arası sərhədlər sərt şəkildə çəkilir, “kişi kişi kimi olmalıdır”, “qadın qadın kimi olmalıdır” kimi mesajlar yayılır. Bu, uşaqlarda yalnız gender rolları ilə bağlı gözləntilərini deyil, həm də fərqli olana qarşı qorxu və nifrəti formalaşdırır. Həmçinin onlar sosial təcrid olunmamaq üçün heteronormativ manipulyasiya vasitəsilə öz davranışlarını, kimlik elementlərini gizlətməyə məcbur olurlar.

Kütləvi informasiya vasitələrinin (KİV) bu ritorikası, BMT və Avropa Şurası hesabatlarında qeyd olunduğu kimi, “nifrət nitqi və stereotipləri normallaşdıran struktur media siyasəti” (Council of Europe, 2018) kimi qiymətləndirilir. Yəni burada problem təkcə fərdi jurnalistlərin qərəzində deyil, dövlətə yaxın medianın siyasi-ideoloji çərçivəsindədir.

Psixoloji təzyiq və patologiyalaşdırma

Azərbaycanda hələ də bəzi məktəb psixoloqları və media ekspertləri homoseksuallığı “xəstəlik” və “düzəldilə bilən davranış pozuntusu” kimi təqdim edir. Bu yanlış yanaşma uşaq psixologiyasına birbaşa zərbə vurur. Valideynlər çox zaman “feminin” və ya “sakit” davranışlı oğlan uşaqlarını psixoloqa “düzəlməsi” üçün aparır, bu isə uşağın öz kimliyinə nifrət etməsinə və özünü inkarına səbəb olur.

Simvolik zorakılıq və İsa Şahmarlının mirası

2014-cü ildə LGBTQ fəalı İsa Şahmarlının intiharı cəmiyyətdə fərqli olanlara qarşı sosial təzyiqin ölümcül nəticələrini üzə çıxardı. O, məktubunda belə yazmışdı:

“Dünya mənim rənglərimi daşıyacaq qədər gözəl deyil.”

İsa Şahmarlının hekayəsi bu günkü kuir uşaqların yaşadığı reallığı açıq şəkildə göstərir. Fərqli olmaq hələ də təhlükəlidir və media hələ də bu fərqliliyi lənətləyən dildən imtina etməyib.

Azərbaycanda uşaqlar doğulmazdan öncə cinsə və genderə görə kodlaşdırılır, bu kodlaşdırma media, məktəb və ailə sistemləri vasitəsilə möhkəmləndirilir. Mediada heteronormativ ideologiyanın uşaqlara ötürülməsi, “normal” və “qeyri-normal” davranışın sərhədlərini cızır və fərqli olan hər uşağı sosial cəzalandırmaya açıq qoyur.

Tövsiyələr

  1. Media etikası – redaksiyalar nifrət nitqi, kuirfob ritorika və diskriminativ lüğətdən uzaq durmalı, uşaqlara yönəlik gender balanslı təsvirlər təqdim etməlidir.
  2. Təhsil mühiti – müəllimlər üçün inklüziv təlimlər keçirilməli, məktəblərdə bullinqin qarşısını alan protokollar hazırlanmalıdır.
  3. Psixoloji dəstək sistemləri – məktəb psixoloqları üçün BMT və DST (Dünya Səhiyyə Təşkilatı) qəbul etdiyi cinsi oriyentasiya və gender kimliyi ilə bağlı etik təlimatlar tətbiq edilməlidir.
  4. Valideyn maarifləndirilməsi – uşağın fərqli ifadə formasını “problemlilik” yox, şəxsiyyətin müxtəlifliyi kimi qəbul etməyə yönəlik maarifləndirici kampaniyalar aparılmalıdır.

İstinadlar:

Paylaş